اثربخشی آموزش دو نیمکره مغز بر خودپنداره و مهارت های اجتماعی دانش‌آموزان مبتلا به اختلال نارساخوانی

مقدمه

اختلال­یادگیری­خاص[1]­ بر­مبنای ­DSM-5[2] ،اختلالی عصبی-رشدی با منشاء زیستی است که موجب نابهنجاری­هایی در سطح شناختی می­شود. یکی از ویژگی­های اصلی اختلال یادگیری خاص، مشکلات مستمر در مهارت­های تحصیلی اصلی است که شامل سیالی خواندن ، درک خواندن، بیان نوشتاری و استدلال ریاضی است. میزان شیوع این اختلال درکودکان مدرسه­ای 3 تا 5/17 درصد گزارش شده است­(انجمن روانپزشکی آمریکا[3]، 2013). ربر[4] (1985)، در فرهنگ روان‌شناسی، نارساخوانی[5] را به هرگونه ناتوانی در خواندن اطلاق می­کند که به­واسطه آن، کودکان از سطح پایه کلاس خود در زمینه خواندن عقب می­مانند و هیچ­گونه شواهد عینی دال بر نارسایی­هایی چون عقب­ماندگی ذهنی، آسیب مغزی یا مشکلات هیجانی و فرهنگی و نیز زبان گفتاری وجود ندارد. از آنجایی که مهارت خواندن برای یادگیری همه‌ی موضوعات درسی و غیردرسی ضروری است، لذا این توانایی و مهارت در زندگی انسان اهمیت فراوانی دارد (راقبیان، اخوان تفتی و حجازی، 1391). نارساخوانی منجر به ناتوانی در جنبه­های مختلف زندگی به ویژه شرایط تحصیلی بد دانش­آموزان، خودپنداره ضعیف، مشکلات فیزیکی، روان‌شناختی، روان تنی[6]، اجتماعی و رفتاری می­شود­(هویی­اوو راسل[7]، 2012). در مقایسه با سایر کشورها، پژوهش‌های اندکی روی اختلال نارساخوانی در ایران انجام شده است(نریمانی، صادقی، حمیلی و سیاهپوش، 2009؛ نوربخش، 2014).

یکی از مشکلاتی که کودکان مبتلا به نارساخوانی با آن مواجه هستند، خودپنداره ضعیف در این دانش‌آموزان است. خودپنداره[8]­، مفهومی چند­بعدی است که اشاره به ادراک فرد از خود در رابطه با ویژگی‌هایی مانند تحصیلات، نقش‌های جنسی و هویت نژادی دارد(هافمن[9]، 2004). خودپنداره مثبت موجب بالارفتن اعتماد به نفس در فرد شده و روابط اجتماعی وی را ارتقاء می‌بخشد. اما اگر خودپنداره فرد، منفی و نامتعادل باشد، از لحاظ روانی ناسالم شناخته می‌شود (ساربان، عیسی‌مراد و طبیبی، 1392). خودپنداره تحصیلی یکی از عوامل روان‌شناختی قابل توجه است که عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد (میکائیلی، افروز و قلیزاده، 1391؛ خجسته‌مهر، عباس‌پور، کرایی و کوچکی، 1391). به‌طوری که حتی خودپنداره‌ی اجتماعی دانش‌آموزان نیز از خودپنداره تحصیلی آنان تأثیر می‌پذیرد (ترازی و خادمی، 1392). پژوهشگران دریافتند که کودکان و نوجوانان نارساخوان، خودپنداره تحصیلی پایینی نسبت به افراد عادی دارند(هویی او و راسل، 2012؛ باردن[10]، 2008).

از جمله عوامل دیگری که می‌تواند در روند تحصیلی دانش‌آموزان مبتلا به نارساخوانی تاثیر‌گذار باشد، مهارت‌های اجتماعی ضعیف است. مهارت­اجتماعی[11]، مجموعه رفتارهای فراگرفته شده قابل قبولی است که فرد را قادر می‌سازد با دیگران رابطه مؤثر داشته و از واکنش­های نامعقول اجتماعی خودداری کند­(گرشام و الیوت[12]، 1990). ­کودکان مبتلا به نارساخوانی در مقایسه با کودکان بهنجار­، نقایص پردازش اطلاعات اجتماعی بیشتری دارند­(تور- کاسپا و بریان[13]، 1994) وکمتر محبوب و بیشتر طرد شده هستند­(واینر و اشنایدر[14]، 2002).

کودکان با اختلالات ویژه یادگیری در مقایسه با کودکان بهنجار، دارای نشانه‌های بیشتری از آسیب‌های عصبی هستند (سیف نراقی و نادری، 2009). به­این­منظور، می­توان از روش‌های مختلفی بهره گرفت. یکی از این روش‌ها، آموزش دو نیمکره مغز و به­کارگیری روش‌هایی جهت تقویت مراکز مغزی هر دو نیمکره و یکپارچه سازی­حسی است. تحریک عصبی با روش علمی به رشد سلول‌های مغز شتاب بیشتری می‌دهد. از آنجا که دو نیمکره می‌توانند باهم کار کنند، آموزش به دو نیمه مغز می‌تواند محیطی معنادار و مرتبط با تجارب شخصی دانش‌آموز بوجود آورد­(استکی، 2006). آموزش دونیمکره مغز، انتقال کارکرد به یک سمت بدن در پی آموزش سمت دیگر و فعال ساختن دونیمکره، بهبود کارکرد چپ دستی درپی آموزش برای راست دستی است­(پورافکاری،­ 1996_­؛ به نقل از استکی، 2006). در زمینه آموزش دونیمکره مغز از انجام روش‌هایی جهت فعال نمودن دونیمکره مغزی طی فعالیت­های بازی، حرکت، گوش دادن به موسیقی، استفاده هم‌زمان از دوطرف بدن و یکپارچگی­حسی است، استفاده می‌شود­(استکی، 2006). ترزا، می-بنسون، رالی، میلوکس، پرهام، کومار و همکاران[15]­(2014)، در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که درمان یکپارچگی حسی منجر به بهبود عملکرد در زمینه‌های مختلف می‌شود که اغلب در طول زمان پایدار بودند. اختلال در یکپارچگی حسی منجر به مشکلات عاطفی و رفتاری و اجتماعی می‌شود و همه اینها نیز به نوبه خود، خودپنداره و عزت نفس کودکان دچار ناتوانی یادگیری به ویژه نارساخوانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد­. میلر، کول و شوئن[16]­(2007؛ به نقل از ویانا، آندره، میلنارازوک، فریتاس و بارلا[17]، 2013)، در پژوهشی با عنوان  تأثیر درمان یکپارچگی­حسی در کودکان مبتلا به اختلال یکپارچگی­حسی دریافتند که این درمان تاثیرات معناداری را بر مهارت‌های اجتماعی و شناختی در مقایسه با افرادی که هیچ درمانی را دریافت نکرده بودند، دارد. پولاتاجکو، لو، میلر، شافر و مک‌ناب­[18] (1991) نیز در پژوهشی دریافتند که درمان یکپارچگی‌حسی، باعث بهبودی معناداری در خودپنداره دانش‌آموزان مبتلا به نارساخوانی می‌شود.

دانش‌آموزان نارساخوان دچار مشکلاتی در زمینه­های حواس‌پرتی، سازماندهی ضعیف رفتار، واکنش­های ضعیف به محرک‌های حسی و هماهنگی ضعیف بین حواس مختلف هستند و همه این نشانه­ها به­طور مستقیم و غیر مستقیم خودپنداره و مهارت­های­اجتماعی این کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این کودکان ممکن است کودکانی تنبل، بی‌انگیزه، لجوج، دشوار یا با نارسایی‌های ذهنی در نظر گرفته شوند که باعث ناامیدی، تنش و ناراحتی خود این کودکان و والدینشان می‌شود­(ویانا و همکاران، 2013). با توجه به نتایج پژوهش‌های فوق و تحقیقات بسیار اندک در زمینه اثر­بخشی آموزش دونیمکره مغز و با توجه به اینکه دانش­آموزان نارساخوان، خودپنداره و مهارت­های اجتماعی ضعیفی دارند وبه­دلیل اینکه جلسات آموزش دونیمکره مغز طوری طراحی شده­اند که می­­تواند خودپنداره و مهارت­های­اجتماعی این کودکان را افزایش دهد، انجام این پژوهش ضروری است. لذا باتوجه به شواهد موجود، پژوهش حاضر درصدد پاسخ­گویی به این سوال می­باشد که آیا آموزش دونیمکره مغز روی خودپنداره و مهارت های­اجتماعی دانش­آموزان مبتلا به نارساخوانی مؤثر می­باشد؟

روش

روش  پژوهش از نوع آزمایشی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه­کنترل می‌باشد.

جامعه، نمونه و روش نمونه‌گیری: جامعه­آماری این پژوهش را کلیه دانش‌آموزان پسر سال­های چهارم و پنجم ابتدایی نسیم­شهر تهران در سال تحصیلی 93-92 تشکیل می­دهند. نمونه مورد پژوهش شامل 5 مدرسه از دانش­آموزان پسر پایه چهارم و پنجم دبستان نسیم شهر می­باشد که به روش تصادفی انتخاب شدند. بر اساس ملاک‌های تشخیصیDSM-5  و کسب نمره بالا درآزمون نارساخوانی کرمی‌نوری و مرادی (2004)، 20 نفر از میان دانش­آموزان به عنوان افراد مبتلا به  نارساخوانی انتخاب و به‌صورت تصادفی در دوگروه آزمایشی و گروه­گواه ­(هر گروه 10 آزمودنی) گمارده شدند. برای جمع‌‌آوری داده‌های پژوهش از ابزارهای زیر استفاده شد:

آزمون خواندن و نارساخوانی: این آزمون برای دانش­آموزان دختر و پسر پایه اول تا پنجم دبستان یک زبانه (فارسی) و دو زبانه­(تبریزی و سنندجی) توسط کرمی نوری ومرادی­(2004) هنجاریابی شده وشامل ده آزمون فرعی است. ضریب آلفای کرونباخ آن توسط حیدری، امیری و مولوی (2012)، 82/0گزارش شده است. ضریب آلفای کرونباخ کل آزمون در این پژوهش نیز 82/0 به­دست آمد.

پرسشنامه خودپنداره کودکان (CSCS): پرسشنامه خودپنداره کودکان توسط پی­یرز-هریس[19] (1969) تهیه شده است. این آزمون شامل هشتاد سوال است که پاسخ آنها بلی یا خیر می­باشد. این مقیاس همچنین شامل چهارده سوال دروغ­سنج است که  نشان می­دهد آیا کودکان ونوجوانان پاسخ صحیح داده‌اند یاخیر. این مقیاس یک آزمون مداد- کاغذی کلامی است که دارای 6 مقیاس فرعی است: رفتار، وضعیت عقلانی و تحصیلی، ظاهر جسمانی و نگرش‌ها، اضطراب، شهرت، شادی و رضایت. این شش مقیاس فرعی که درمقیاس خودپنداره آمده‌اند در روان‌شناسی کودکی و نوجوانی مهم تلقی می‌شوند. پایایی این آزمون با استفاده از روش بازآزمایی 88/0 و با استفاده از روش دونیمه کردن 79/0 گزارش شده است­(شارما[20]، 1984).

پرسشنامه مهارت‌های­اجتماعی ماتسون: برای سنجش مهارت‌های اجتماعی از پرسش‌نامه مهارت‌های اجتماعی ماتسون[21]­(1983؛ به نقل از یوسفی وخیر، 2003) استفاده شده است. این پرسشنامه شامل 56 سوال است که مهارت‌های اجتماعی کودکان 4 تا 18 ساله را می‌سنجد. پاسخگویی به آن براساس یک شاخص پنج درجه‌ای مقیاس لیکرت با دامنه‌ای از نمره 1­(هرگز- هیچوقت) تا 5 (همیشه) می‌باشد. برای بررسی پایایی مقیاس مهارت‌های­اجتماعی، ازضریب آلفای کرونباخ و دو نیمه‌سازی استفاده شده است. مقدار ضریب آلفای کرونباخ وتنصیف برای کل مقیاس یکسان و برابر 86/0 بود. همچنین برای تعیین روایی سازه آزمون از روش تحلیل عاملی با استفاده ازمؤلفه‌های اصلی استفاده شده است که مقدارضریب kmoبرابر 86/0 بود­(یوسفی وخیر، 2003).

روش اجرا: ابتدا برای تمام آزمودنی­ها­(آزمایش و کنترل) درباره اهدف پژوهش، نحوه کار، زمان و مکان جلساتتوضیح داده شد. آموزش دو نیمکره مغز بر روی 10 نفر از آنها اجرا شد و به 10 نفر گروه­کنترل هیچ­گونه آموزشی ارائه نشد. آزمودنی­های گروه آزمایش بطور منظم به مدت 16 جلسه 75 دقیقه­ای در دوره آموزش دونیمکره مغز حضور یافتند. به فاصله یک هفته هر دو پرسشنامه خودپنداره و مهارت­های­اجتماعی مجدداً توسط کل آزمودنی­های گروه آزمایش و کنترل تکمیل گردید. سرانجام داده‌های جمع‌آوری شده با آزمون تحلیل کواریانس و با استفاده از نرم افزار­spss 16 مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. برنامه آموزشی ارایه شده درجلسات در جدول 1 آورده شده است.

جدول 1. محتوای جلسات آموزش دونیمکره مغز

نتایج

میانگین و انحراف معیار سنی دانش‌آموزان شرکت­کننده در این پژوهش برای گروه آزمایش برابر 70/10 و 65/0 و برای گروه­کنترل 5/10 و 84/0­ بود. طبق نتایج به­دست آمده از میزان تحصیلات پدر، 20 درصد بیسواد، 25 درصد سیکل، 30 درصد دیپلم و 25 درصد لیسانس بودند. شغل پدر 45 درصد از دانش­آموزان، کارگر، 15 درصد بیکار، 20 درصد کارمند بود و 20 درصد هم شغل آزاد داشتند.

جدول2. میانگین و انحراف استاندارد خودپنداره و مهارت های­اجتماعی دانش­آموزان مبتلا به نارساخوانی دردوگروه آزمایش و کنترل

همان‌طور که در جدول 2 مشاهده می‌شود، میانگین ­(و انحراف معیار) دانش‌آموزان مبتلا به  نارساخوانی در مرحله پیش‌آزمون برای گروه­ آزمایش در خودپنداره 30/36 (و­58/6) و مهارت‌های ­اجتماعی­40/77 (و­47/10) و برای گروه کنترل در خودپنداره­40/35 (و 39/6) و مهارت‌های اجتماعی­10/75 (و­20/13) می­باشد.  همچنین میانگین­(و انحراف معیار) دانش‌آموزان مبتلا به نارساخوانی در مرحله پس‌آزمون برای گروه­آزمایش در خودپنداره­90/42­ (و­95/6) و مهارت‌های ­اجتماعی­70/84 (و­7/11) و برای ­گروه کنترل در خودپنداره 80/36 (و­79/6) و مهارت‌های اجتماعی 60/76 (و­97/13) می‌باشد.

قبل از استفاده از آزمون پارامتریک تحلیل کواریانس جهت رعایت فرض‌های آن، از آزمون‌های باکس و لوین استفاده شد. براساس آزمون لوین (76/0, P=09/0F=­­) ­و آزمون باکس(94/0, P=13/0, F=­44/­0­BOX=­­) که برای هیچ یک از متغیرها معنا دار نبوده است، شرط همگنی ماتریس‌های واریانس/کوواریانس به درستی رعایت شده است.

جدول3 . نتایج آزمون تحلیل کوواریانس جهت تعیین اثربخشی آموزش دونیمکره مغز بر خودپنداره و مهارت اجتماعی دانش‌آموزان مبتلا به نارساخوانی

همانطور که در جدول 3 مشاهده می‌شود، مقدار F محاسبه شده برای نمرات خودپنداره و مهارت‌های­اجتماعی در دو گروه آزمایش و کنترل معنادار است. در نتیجه بین میانگین نمرات پس­آزمون خودپنداره و مهارت‌های­اجتماعی در دو گروه آزمایش و کنترل با ثابت نگه داشتن اثر پیش‌آزمون تفاوت‌ معنادار وجود دارد. مقایسه میانگین‌های تعدیل شده دو گروه نشان می‌دهد که میانگین‌ نمرات خودپنداره در گروه­آزمایش­(90/42M=­) بالاتر از گروه­کنترل (80/36M=­­) است و میانگین نمرات مهارت‌های­اجتماعی در گروه ­آزمایشی­(70/84M=­­­) بالاتر از گروه کنترل (60/76M=­­­) است. به­عبارتی­ دیگر، آموزش دونیمکره مغز موجب افزایش خودپنداره و مهارت‌های ­اجتماعی در گروه آزمایش نسبت به گروه­کنترل  شده است.

بحث و نتیجه‌گیری

هدف پژوهش حاضر بررسی اثربخشی آموزش دونیمکره مغز بر خودپنداره و مهارت­های اجتماعی دانش­آموزان مبتلا به اختلال نارساخوانی بود. یافته­های پژوهش نشان داد که آموزش دونیمکره مغز باعث افزایش خودپنداره آزمودنی­های گروه آزمایش نسبت به گروه­گواه شده است. به­عبارت­ دیگر، آموزش­دونیمکره مغز، خودپنداره را در گروه آزمایشی در مقایسه با گروه گواه بطور معناداری افزایش داد. این نتیجه همسو با نتایج پژوهش‌های پولاتجکو و همکاران (1991)، ترزا و همکاران (2014)، ویانا و همکاران­ (2013) می­باشد. در تبیین این یافته می­توان گفت که آموزش یکپارچگی حسی باعث افزایش هماهنگی یادگیری، هماهنگی حسی-حرکتی، بهبود گفتار و رفتار و کاهش نارسایی های ذهنی، لجاجت، تنبلی، نومیدی کودکان مبتلا به نارساخوانی می­شود و همه این عوامل باعث افزایش خودپنداره و اعتماد به­نفس این کودکان می‌شود ­(ویانا و همکاران، 2013).

 همچنین نتایج نشان داد که آموزش ­دو نیمکره مغز باعث افزایش مهارت­های­اجتماعی آزمودنی­های گروه­آزمایش نسبت به گروه­گواه شده است. به عبارت­دیگر، آموزش­ دو نیمکره مغز، مهارت­های­اجتماعی را در گروه­آزمایشی در مقایسه با گروه­گواه بطور معناداری افزایش داد. این نتیجه در راستای نتایج پژوهش‌های ترزا و همکاران (2014)، ویانا و همکاران (2013) و میلر و همکاران (2007؛ به نقل از ویانا و همکاران، 2013) می‌باشد. هنگامی‌که  آموزش یکپارچگی­حسی موثر واقع می شود، باعث افزایش پاسخ‌های بهنجار، سازگاری هیجانی، بهبود مهارت‌های فردی و اجتماعی می­شود. زمانی که سیستم عصبی‌ کودکان کارایی بیشتری پیدا می‌کند، بعضی از آنها در مهارت­های زبانی بهبودی نشانمی­دهند، در حالی که سایر کودکان در مدرسه پیشرفت می­کنند. اغلب والدین گزارش می‌کنند که فرزندانشان با آنها بهتر کنار می‌آیند، اعتماد به نفس بیشتری دارند، سازگاری بهتری دارند و زندگی با فرزندانشان راحت­‌تر شده است ­(ویانا و همکاران، 2013).

همان‌گونه که پژوهش‌های مروری مختلف نشان می‌دهد، مفاهیم خودپنداره و مهارت­های­اجتماعی در همه افراد از اهمیت بالایی برخوردار است، حال آن که این موضوع در گروه هدفی مثل گروه دانش‌آموزان مبتلا به  اختلالات یادگیری به ویژه نارساخوان‌ها از اهمیت دو چندانی برخوردار می­باشد؛ چرا که این گروه با توجه به موقعیت سنی و نیز شرایط ذهنی و شناختی که دارند مستعد انواع مشکلات به­ویژه در برخورد با بحران‌ها و مسائل جدی‌تر زندگی هستند. بنابراین توجه به این گروه و در نظر گرفتن نیازها و کمبود‌های این افراد ما را بر آن داشت که به اجرای این پژوهش بپردازیم. بعضی از دانش‌آموزان مبتلا به نارساخوانی ممکن است انگیزش پایین، ناتوانی در تمرکز، انزوای اجتماعی، حساسیت افراطی، تکانشی، بی­عاطفگی، نفرت و اجتناب از مدرسه، بیماری­های روان-تنی، کج­خلقی، شب­ادراری، رفتارهای­جلب­توجه، زورگویی و قلدری، کابوس و بی‌کفایتی را نشان ‌دهند که با بسیاری از علایم اختلال در یکپارچگی حسی و عدم کارایی نیمکره‌های مغز در پردازش اطلاعات حسی وجه اشتراک دارد. در نتیجه با یکپارچه کردن چندگانه حواس و افزایش کارایی نیمکره‌ها در پردازش اطلاعات، می‌توان نشانه‌ها و محدودیت‌های ذکر شده در بالا را کاهش داد و با مداخله به موقع و پیشگیرانه از عواقب شدید و غیرقابل برگشت در این کودکان که نیازمند مداخلات سریع و مفید هستند، جلوگیری کرد. نتیجه‌ای که از این پژوهش به­دست آمد این بود که آموزش دونیمکره مغز می‌تواند به عنوان یک ابزار مهم و کار­آمد به­خصوص در این گروه از افراد به کار گرفته شود و تا حد زیادی می­تواند در جهت حل این مشکلات و نیز کمک به کنار آمدن مناسب در شرایط و موقعیت­های فشارزا، موثر باشد. همچنین آموزش دونیمکره مغز توانست به این گروه کمک کند تا از عوارض نارسایی در خودپنداره و مهارت­های­اجتماعی که تحقیقات مختلف نیز زیان‌بخش بودن آن‌ها را نشان داده است، بکاهد.

از جمله محدودیت­های پژوهش حاضر مختص بودن  پژوهش به پایه تحصیلی چهارم و پنجم ابتدایی و فقدان پیگیری می­باشد که تعمیم­پذیری نتایج را با مشکل مواجه کرد. همچنین عدم توجه به ویژگی­های جنسی و سنی از دیگر محدودیت های این پژوهش می باشد. لذا پیشنهاد می­شود این پژوهش در دیگر مناطق کشور و بر روی مقاطع تحصیلی  متفاوت نیز صورت گیرد تا با توجه به شرایط جنسی و سنی  بتوان تعمیم­پذیری نتایج را با اطمینان انجام داد.